Hoe ga je als gemeente in tenders om met KAN-ambities (Klimaatadaptief en Natuurinclusief bouwen)? Hoe vraag je ze uit en hoe borg je ze? Hoe richt je het tenderproces zo in dat je niet alleen je ambities kunt waarmaken, maar dat het ook hanteerbaar blijft voor de inschrijvende marktpartijen? Over die vragen boog zich een klein gezelschap van ambtenaren en vertegenwoordigers van de bouw- en ontwikkelsector tijdens de eerste bijeenkomst van de KAN-themagroep 'Uitvragen ambities'.
Klimaatadaptief en natuurinclusief bouwen speelt momenteel nog maar zelden een rol in tenders voor gebiedsontwikkelingen. Slechts in een enkel geval wordt het opgenomen als gunningscriterium; dat daaraan vervolgens ook harde en kwantificeerbare maatstaven worden gekoppeld, komt in feite niet voor. Zoals Jos van Alphen van Bouwend Nederland het formuleerde: 'Klimaatadaptatie speelt een marginale rol. En het wordt vaak op één hoop gegooid met andere duurzaamheidsdoelstellingen. Klimaatadaptatie kan dan snel ondergesneeuwd raken.'
De eerste bijeenkomst van de KAN-themagroep gaf een goed zicht op de oorzaken van de nog marginale rol van KAN-ambities in tenders. En daarmee wellicht ook op mogelijke oplossingsrichtingen om dit te verbeteren. Wat staat de KAN-ambities op dit moment vooral in de weg? De deelnemers noemden de volgende, met elkaar samenhangende drempels.
Gebrek aan kennis
Onderzoek heeft uitgewezen dat 55% van de gemeenten klimaatbestendigheid nooit meeneemt in aanbestedingen. Daarvan zegt 80% niet te weten wanneer een uitvraag klimaatadaptief is. Vooral bij kleine gemeenten, maar ook in grotere, ontbreekt hiervoor ook de capaciteit. Gezien het gebrek aan financiële middelen willen gemeenten ook niet snel experts van buiten inschakelen. Dit wreekt zich niet alleen bij het formuleren van de uitvraag, maar ook bij de beoordeling van inschrijvingen.
Angst voor onbetaalbaarheid en stapeling van eisen
Nogal wat gemeenten zijn bang niet meer aantrekkelijk te zijn voor ontwikkelende partijen als ze bij tenders te hoge eisen stellen. Ook is er de angst dat gebiedsontwikkelingen onbetaalbaar worden. Naast meer kennis is dus ook meer budget nodig.
Geen inzicht in de kosten op korte en lange termijn
Investeringen in klimaatadaptief en natuurinclusief bouwen in een gebied leiden op korte termijn tot hogere kosten, maar op langere termijn kunnen ze juist kosten voorkomen. Het opnemen van een waterberging in een gebied voorkomt bijvoorbeeld eventuele overstromingen in de toekomst. Ook kunnen de investeringen positieve effecten hebben op de kwaliteit en klimaatbestendigheid van de wijdere omgeving of een hele stad. Er kan dus sprake zijn van waardecreatie. Er zijn echter nog nauwelijks modellen die inzicht bieden in dit kosten-, investerings- en waardeplaatje. Maatschappelijke kostenbatenanalyses (MKBA's) geven hier wel enig inzicht in, maar zeggen niets over de investeringen die nodig zijn om bepaalde waardes te creëren. 'Organisaties hebben bijna nooit een potje voor het geluk van mensen, gezondheid en biodiversiteit', zo verwoordde André Rodenburg van de gemeente Rotterdam het manco van MKBA's. 'Een MKBA is goed om scenario's te vergelijken, maar je krijgt er de financiering niet mee rond.'
Wat hierbij ook niet helpt, is de wijze van begroten van gemeenten. De budgetten voor het beheer van de openbare ruimte zijn sectoraal georganiseerd en gericht op het vervangen van het bestaande. Dus niet op het creëren van verbeteringen en nieuwe (klimaatadaptieve en natuurinclusieve) kwaliteit. Koppeling van budgetten zou hierbij al zeer kunnen helpen.
Gebrek aan afstemming
Om te kunnen ontwikkelen vanuit KAN-ambities moet de gemeente goed weten wat ze vraagt en wat dat kost (c.q. oplevert op lange termijn). Wil dit kunnen lukken, dan moeten daar veel partijen vanuit de gemeente bij worden betrokken. En er zal gekeken moeten worden naar de plek en mogelijke betekenis van een gebied voor de hele stad. Zo'n integraal overzicht bestaat momenteel maar zelden. Het staat of valt nu nog te veel met de 'toevallige' ervaring van de gemeentelijke projectmanagers. Het inhuren van experts zou hier al veel kunnen helpen. Gemeenten moeten zich dan wel realiseren dat de kost hier voor de baat uitgaat.
Suggesties
Oplossingen voor de gesignaleerde knelpunten hadden de deelnemers (nog) niet. De zoektocht naar de manier van uitvragen van KAN-ambities is ook nog maar net begonnen. Toch werden er al wel enkele suggesties gedaan waarmee de themagroep verder zou kunnen.
• Zorg voor meer inzicht
Haal bij verschillende gemeenten de ervaringen op met de uitvraag van KAN-ambities. En beschrijf één of meerdere concrete casussen om inzicht te krijgen in welke belangen en gemeentelijke afdelingen bij KAN in het geding zijn en hoe de besluitvorming daarover zou moeten verlopen.
• Uniformiteit versus vrijheid
Zeker kleine gemeenten, maar ook ontwikkelende partijen kunnen goed geholpen zijn met uniforme landelijke eisen op het gebied van KAN. Een wildgroei aan bijvoorbeeld hemelwaterverordeningen om onder meer waterberging te regelen, helpt ook bepaald niet bij de ontwikkeling van goede oplossingen hiervoor. Hier staat tegenover dat de klimaateffecten van gebiedsontwikkelingen per plek sterk kunnen verschillen. Er is bovendien behoefte aan vrijheid om in een gebied aan de specifieke gewenste kwaliteiten te werken. Het devies is daarom, om tussen de twee uitersten de juiste balans te vinden. Zoek dus uit welke zaken wél landelijk kunnen worden geregeld.
• Verzamel tips
Zo her en der worden in tenders al slimme constructies toegepast om KAN-ambities uit te vragen. Bijvoorbeeld door aan de realisering hiervan een lagere grondprijs te koppelen. Worden de ambities vervolgens in de uitvoering niet waargemaakt, dan gaat de grondprijs omhoog. Genoemd werd ook het opnemen in tenders van minimumeisen, met de toevoeging dat betere oplossingen tot een bepaald niveau tot een hogere waardering leiden. Dat prikkelt de creativiteit van de markt. Deze tips kunnen verzameld en ontsloten worden via het KAN Platform. Zonder dergelijke kennisdeling bestaat het risico dat het uitvragen van KAN-ambities beperkt blijft tot enkele koplopers. 'Liever honderd gemeenten met het rapportcijfer 6, dan twee met een 10 en de rest een 3', aldus Helen Visser van Bouwend Nederland.
• Partnerselectie
Ook kwam partnerselectie naar voren als goede aanbestedingsvorm om KAN-ambities uit te vragen, juist vanwege de complexiteit ervan. Gemeente en opdrachtnemer werken de ambities in nauwe samenwerking uit, zonder zaken vooraf dicht te timmeren. De gemeente kan hierbij zelf kiezen welke rol zij inneemt. Bij gebrek aan eigen capaciteit kan ze de uitwerking overlaten aan de ontwikkelende partij, waarbij ze zich beperkt tot toezicht en controle. Dat gebeurt dan door de betrokken specialisten uit eigen huis (zeker ook inclusief die van het beheer van de openbare ruimte), of door experts van buiten.
Vervolg
Voor het vervolg van deze themagroep wordt nog gezocht naar extra deelnemers. Met name gemeenteambtenaren en ontwikkelaars zijn van harte welkom. Er zal vooral toegewerkt worden naar tips en concrete, praktische handreikingen voor gemeenten.
Aanmelden voor de KAN themagroep 'Uitvragen ambities'
Gespreksdeelnemers: André Rodenburg (Gemeente Rotterdam), Jolanda de Schiffart (Gemeente Leiden), Jos van Alphen (Bouwend Nederland), Helen Visser (Bouwend Nederland), Tobias Verhoeven (Synchroon, voorzitter), Margriet Schepman (NEPROM, procesmanager)
Tekst: John Cüsters
