Gerard Tertoolen (De Verkeerspsycholoog GTi) was een van de sprekers tijdens de NEPROM-ledenbijeenkomst van 14 oktober. Hij ging in op de rol van gedrag en emotie bij mobiliteit. “De positie van de auto zal niet sterk afnemen” zo meent hij.
De NEPROM-ledenbijeenkomst van 14 oktober stond in het teken van De Nieuwe Opgave. Onder die vlag werkt de NEPROM de komende maanden met leden en anderen aan een toekomstvisie op wonen, werken, winkelen en ontspannen.
De juiste boodschap
Gerard Tertoolen introduceert zichzelf. Hij heeft het genoegen gehad een proefschrift te mogen schrijven over de relatie tussen psychologie en mobiliteit en is zo in de verkeerspsychologie terecht gekomen. Hij werkt bij XTNT (Experts in Traffic and Transport) en heeft daarnaast zijn eigen bedrijf, De Verkeerspsycholoog Gti.
“In de infrastructuur-wereld werd in het verleden vooral gedacht in termen van beton en asfalt. Inmiddels is er veel veranderd. Het is doorgedrongen dat het nooit lukt om veranderingen tot stand te brengen zonder rekening te houden met het gedrag van mensen.” Daarbij wordt gebruik gemaakt van een belangrijk principe: ‘framing’ ofwel het op een bepaalde manier positioneren van je boodschap. Als je dat niet goed doet, kun je juist de verkeerde boodschap geven.
Slaapverwekkend
Neem de campagnes om je aandacht op de weg te houden. De nieuwe versie daarvan (onderweg ben ik offline) is beter dan de voorgaande. “Die met al die logootjes, geeft het ‘roze olifant’ effect. Hij is goed voordat je op weg gaat. Als je in de auto zit, herinnert hij je er juist aan dat je onderweg best even op je telefoon kunt kijken. En die andere (ga uitgerust op weg) is nog erger,” legt Gerard Tertoolen uit. “De zzz is slaapverwekkend.”
“Het verhaal dat ik ga vertellen, is ook geframed,” waarschuwt Gerard Tertoolen. Hij geeft nog een voorbeeld, over hoe je mensen kunt sturen in hun antwoord. Mensen kiezen bij meerkeuze vragen vaker voor het langste antwoord, terwijl statistisch gezien de kans kleiner is dat het klopt.
Raar ding
Het begon allemaal met Ford. “Toen was de auto nog een beetje een raar ding, alleen weggelegd voor de rijken. Het halve dorp liep uit om zich aan de auto te vergapen.” Inmiddels is de auto ruim vertegenwoordigd, maar het is niet het enige vervoermiddel. Wel staat de auto centraal in mobiliteitsvraagstukken. En dat is voer voor psychologen. Het gaat erom hoe je mensen mee krijgt. Veel is gericht op de ratio, maar het brein wordt niet gestuurd door de ratio. Het is veel complexer. Andere, onbewuste delen spelen een veel grotere rol.
Reptielenbrein
Het brein bestaat uit drie verschillende lagen. Gerard Tertoolen behandelt ze van oudste naar nieuwste laag. Het reptielenbrein draait om voedsel vinden, voortplanten en slapen. En als er gevaar dreigt zijn er slechts drie manieren om te reageren: vechten, vluchten of bevriezen. Nu is dit gedrag niet meer effectief. Toch komen deze reacties in het verkeer nog allemaal voor. Tv programma’s als ‘Blik op de weg’ vormen een aaneenschakeling van agressief (vecht)gedrag. Doorrijden na een ongeluk is een vorm van vluchtgedrag. Bevriezen komt voor bij zwaailichten en sirenes. “Soms vallen mensen letterlijk stil. In plaats van ruimte te maken, blijven ze staan.”
Jaloerse aap
Het limbische brein is het tweede deel, ook wel het zoogdierenbrein genoemd. Dit deel kent emoties, en het zorgt ervoor dat we rekening houden met anderen en reageren op beloning en straf. Ter illustratie toont Gerard Tertoolen een filmpje van een onderzoek met twee apen. De apen moeten een taak uitvoeren en krijgen daarvoor een beloning. De eerste aap is heel tevreden met komkommer als beloning, totdat hij ziet dat de andere aap een druif krijgt voor het uitvoeren van dezelfde taak. Wanneer zijn eigen beloning opnieuw komkommer is, reageert hij jaloers en smijt de komkommer naar de onderzoeker.
De neocortex, ten slotte, is het ‘menselijke’ deel dat geassocieerd wordt met het denken. Dit zorgt er ook voor dat we gaan rationaliseren als we ergens op aangesproken worden. We gaan achteraf redenen verzinnen waarom we iets gedaan hebben.
Interessant en gevaarlijk
Anonimiteit, macht, personal space en identificatie, maken de auto interessant en tegelijkertijd potentieel gevaarlijk, volgens Gerard Tertoolen. “Ook al zit je achter glas, in de auto wanen we ons toch een beetje onzichtbaar. De auto doet wat wij willen, we zijn heer en meester.” De ruimte in de auto en ook daar omheen beschouwen we als van onszelf. Anderen moeten niet in ons territorium komen. En dan de identificatie. Je zegt ‘daar sta ik’ in plaats van ‘daar staat mijn auto’. Deze mix wekt agressief gedrag in de hand.
En dan is er nog iets. “Wie denkt dat hij slechter rijdt dan gemiddeld?” Eén iemand steekt zijn hand op. “Nou, dat is heel eerlijk,” vindt Gerard Tertoolen. “Meestal stel ik de vraag andersom. Meer dan de helft denkt dat hij beter rijdt dan gemiddeld.” Het zelfoverschattingseffect is een mechanisme om onszelf op te peppen, maar het heeft ook nadelen. Als je beter bent dan de rest, denk je gemakkelijk dat je je ook meer kunt permitteren en dat komt de veiligheid niet ten goede.
Inspelen op emotie
Rationeel handelen? Dat werkt dus maar in een beperkt aantal gevallen. Emotie is interessanter, vindt Gerard Tertoolen. Daarmee kun je mensen verleiden. Starbucks is een goed voorbeeld, maar ook autoreclames staan er bol van. Ze spelen handig in op emoties als status en vrijheid. De zes basis-emoties (vreugde, angst, woede, verdriet, afschuw en verbazing) zijn voor iedereen gelijk, ongeacht afkomst, opvoeding of cultuur. Heel veel afgeleide emoties zijn wel sterk cultuureel bepaald. Opvallend noemt Tertoolen een onderzoek waaruit blijkt dat de auto sterke gevoelens van vreugde oproept en dat negatievere emoties veel minder met de auto geassocieerd worden. Voor de fiets geldt dat nog sterker. Bij het openbaar vervoer is het juist andersom.
Helemaal kapot
Gerard Tertoolen springt nog even terug naar een eerdere sheet. “Dit filmpje wil ik jullie nog even laten zien.” Matthijs van Nieuwkerk kondigt een fragment aan: “In Blik op de Weg wordt een snelheidsduivel aangehouden. Het slechte nieuws: hij moet zijn rijbewijs inleveren. Het goede nieuws: hij is inmiddels aangenomen bij Toneelgroep Amsterdam.” De bestuurder zit met zijn handen in het haar, hij kan niets zonder zijn auto. Zelfs duizend euro boete vindt hij beter dan zijn rijbewijs moeten inleveren. “Jullie maken mij helemaal kapot,” roept de bestuurder beschuldigend uit. “Terwijl er toch echt iets aan vooraf gegaan moet zijn dat hij zelf heeft gedaan, maar mensen zijn geneigd de schuld buiten zichzelf te leggen.”
Fiets is niets
Over de toekomst van mobiliteit zegt Tertoolen: “Veel mensen zijn er absoluut van overtuigd dat jongeren geen auto meer willen, maar dat ze gaan delen. Daar geloof ik niet in. Jongeren schaffen later een auto aan.” Maar zijn algemene verwachting is toch dat de positie van de auto niet zal afnemen. Voor jongeren is het delen van informatie heel belangrijk, maar om daaruit af te leiden dat ze ook massaal auto’s gaan delen gaat te ver. Het delen op sociale media draait namelijk vooral om de status, “kijk mij eens”. Ook andere groepen zullen gewoon de auto blijven gebruiken, verwacht Tertoolen.
“Allochtonen vinden de fiets echt helemaal niets.” Bij toenemende welvaart zullen ze een eigen auto aanschaffen. Dat betekent dat er meer auto’s komen. Ouderen blijven langer (auto)mobiel. Ook daar zit geen enkele aanwijzing dat het autobezit zal dalen. “Alleen in de binnenstad zal het autobezit wel dalen. In Amsterdam zie je dat de fiets langzamerhand een groter probleem wordt dan de auto. De infrastructuur wordt hier niet op aangepast, we zouden de fiets daar meer ruimte moeten geven.”
Crisis
Psychologie kun je ook gebruiken om op een andere manier naar doelgroepen te kijken. Als voorbeeld laat hij Mentality-segmentering van Motivaction zien. Dit is een indeling in leefstijlen, gebaseerd op patronen en voorkeuren, bijvoorbeeld welke bladen mensen leuk vinden. “Je kunt iemands leefstijl niet aan de buitenkant zien. Pas als je het ruimtelijk kunt aanwijzen, kun je er wat mee.”
Hoe goed je je ook verdiept in leefstijlen en gedrag, er zijn altijd onberekenbare factoren waardoor alle scenario’s de mist in gaan: economische crisis, vluchtelingenstromen, oorlog. Het beleid van het ministerie van Infrastructuur en Milieu om de filedruk te verminderen, leek te slagen. Maar het is de crisis die daarop van grote invloed is geweest. Toen de economie weer begon aan te trekken, namen ook de files weer toe.
Besef wat je kwijt raakt
De technische innovatie in auto’s gaat snel. “Auto’s gaan steeds meer met elkaar en met de kant van de weg praten,” weet Tertoolen. Straks draaien verkeerslichten geen standaard instelling meer af, dan stemmen ze hun programma af met het verkeer. Door de introductie van de zelfrijdende auto, wordt het verkeer veiliger. Tertoolen start een filmpje over een auto die gevaren opmerkt voordat ze ontstaan. “Een verbinding met Mercedes-Benz of Daimler wordt uitdrukkelijk ontkend, maar ze hebben er ook niet expliciet afstand van genomen” merkt hij op.
Met zelfrijdende auto’s kunnen we in de toekomst ook vergaderen in de auto. Handig, maar dan moet het straks ook. De Verkeerspsycholoog waarschuwt: “Besef ook wat je kwijt raakt.”
Download de presentatie van Gerard Tertoolen: Onderweg naar morgen
Lees ook:
Nederland is nog niet af (presentatie Taco van Hoek)
Levendig Lagerhuisdebat
Getoonde filmpjes:
Proef met apen
Snelheidsduivel
Auto die gevaren opmerkt
Lost Generation
Kijk voor meer filmpjes en blogs op http://deverkeerspsycholoog.nl/
